Lekcje słuchania

Jak definiujemy dziś muzykę tradycyjną i gdzie możemy ją odnaleźć? Czy muzyka tradycyjna jest tym samym, co muzyka ludowa? Co mówią nam o tym archiwalne źródła fonograficzne i audiowizualne oraz współczesna praktyka wykonawcza i zapisy nutowe, a także literatura naukowa? Podczas spotkania, słuchając przykładów muzycznych, spróbujemy poszukać idiomu muzyki polskiej w różnorodności jej regionalnych przejawów. Poznamy najważniejsze konteksty dawnej i współczesnej muzyki tradycyjnej, a więc jej związki z obrzędowości doroczną i rodzinną, jej funkcje społeczne, jej różne byty – domowe, sceniczne, osobiste. Zmierzymy się z kategoriami autentyczności i stylizacji, próbując spojrzeć na nie z perspektywy teorii naukowych i potocznej recepcji. Przestudiujemy wybrane style gry i śpiewu wybitnych muzykantów i śpiewaków wiejskich. Może odważymy się wydać z siebie głos, o którym zwykło się poetycko mówić „biały”.

Wykład z prezentacją audiowizualną: „Między antropologią, historią i liturgią – artystyczna praca Scholi Węgajty wokół średniowiecznych muzycznych dramatów liturgicznych”.

Na początku krótki wstęp o Scholi Węgajty i prezentacja fragmentów nagrań dramatów liturgicznych Ludus Passionis, Ludus Danielis i 3 Młodzianków  w wykonaniu Scholi Węgajty.

Po filmach omówienie metodologii pracy zespołu ilustrowane zdjęciami manuskryptów, ikonografią, nagraniami audio.

Omówimy podstawowe aspekty naszych badań i warsztatu muzyczno-teatralnego:

– w jakiej strukturze układa się metodologia naszej pracy artystycznej nad dramatem liturgicznym i jaki jest nasz punkt wyjścia?

– jakie słowa, fragmenty dialogów, najczęściej z Ewangelii, liturgicznych antyfon rozwijają się w świąteczną dramatyzowaną liturgię.

Będziemy mówić o słowie śpiewanym, chorale gregoriańskim i przedgregoriańskim, muzyce bizantyjskiej i innych śpiewach wschodnich Kościołów, modalnej muzyce starożytności, żywych tradycjach w śpiewie sakralnym.

Podejmowane tematy:

Didaskalia, czyli rubryki w manuskryptach i księgach liturgicznych. Co tu wskazuje na to, że mamy do czynienia z rodzajem dramatu?

Liturgia, nabożeństwa i modlitwa Kościoła, przede wszystkim liturgia godzin jako naturalne środowisko dla śpiewanych dialogów. 

Procesje (czyli tzw. paraliturgia) w świątecznych liturgiach, dramatyzacje liturgiczne, czyli antyfony procesyjne jako drugi fenomen będący źródłem dramatu liturgicznego.

Świadectwo Egerii, hiszpańskiej patrycjuszki, opisującej pielgrzymkę do Jerozolimy i odbywające się tam uroczystości, zwłaszcza liturgię Wielkiego Tygodnia. 

Rozwój „sedes”, siedziby postaci, czyli miejsca działania w dramatach liturgicznych, później zwanych mansjonami. Architektura sceniczna.

Grób Pański jako centralne miejsce tej architektury, wokół niego rozwijają się obrzędy Wielkiego Tygodnia i dramat „visitatio sepulchri”, przykłady Grobów Pańskich w kościele jerozolimskim. Anasthasis i jego wzór przyniesiony przez pielgrzymów i krzyżowców do romańskiej zachodniej Europy.

Zastanowimy się, jak stworzyć kostium i jak wykonać gesty na podstawie ikonografii i opisów w didaskaliach.

Południowoindyjski teatr świątynny kudijattam z Kerali, gesty, znaki rąk, czyli „mudras” jako inspiracja przy stworzeniu całego alfabetu gestów do dramatów liturgicznych.

Zapis muzyczny (nuty) to nie jest jeszcze muzyka. Droga, którą muzyk ma do przebycia, poczynając od czytania nut lub nawet wcześniej – od ich przygotowania, opracowania na podstawie starszych zapisów rękopiśmiennych – do wykonania gotowej muzyki, jest bardzo długa i skomplikowana, ale też bardzo interesująca, bo dokonuje się na wielu płaszczyznach. Jak kształt nuty może wpłynąć na muzykę? Czy zapis nutowy bardziej pomaga muzykowi, czy może jest przeszkodą na drodze tworzenia się wyobrażenia brzmieniowego utworu? Czy możemy w ogóle mówić o czymś takim, jak rozwój notacji muzycznej od średniowiecza do współczesności? Do czego taki zapis może służyć? Na te i inne pytania spróbuję odpowiedzieć na podstawie swojego doświadczenia w pracy nad repertuarem średniowiecznym (chorałem gregoriańskim i innym) i późniejszym – zarówno wokalnym, jak i instrumentalnym.

Wprowadzenie w podstawy historii, teorii, liturgicznej funkcji oraz aspektów wykonawstwa śpiewu bizantyjskiego. Prezentacja oraz omówienie notacji neumatycznych (historycznych oraz współczesnych). Wprowadzenie w bizantyjski system modalny oraz klasyfikację mikrointerwałów. Omówienie lokalnych tradycji śpiewaczych  (Konstantynopol, św. Góra Atos) z uwzględnieniem różnorodności technik wokalnych. Prezentacja przykładów historycznych nagrań bizantyjskich kantorów z szerokim omówieniem. Propozycja (jeżeli uczestnicy będą zainteresowani) interakcji ze słuchaczami na przykładzie prostego bizantyjskiego hymnu.

Wykład będzie poświęcony kolędom zachowanym w żywej tradycji społeczności lokalnych zamieszkujących południowo-wschodnią Polskę (Małopolska, Podkarpacie, Lubelszczyzna). Zaprezentowane zostanie bogactwo odmian (gatunkowych) śpiewów kolędniczych: kolędy adwentowe, oracje bożonarodzeniowe, noworoczne i wielkanocne, pieśni bożonarodzeniowe, kolędy życzące – gospodarskie i młodzieżowe, tzw. kolędy aktualizowane, śpiewy wchodzące w skład widowisk kolędniczych oraz towarzyszące tym widowiskom, kolędy wielkanocne i in. Przedstawiając zjawiska wariantywności tekstów słownych oraz wariabilności muzycznej kolęd, Bartosz Gałązka zwróci uwagę na niebywałą różnorodność części repertuaru dochowanego na opisywanym terenie do czasów obecnych w „dawnych” (nienormatywnych, lokalnych) wariantach – i konfrontując ową różnorodność ze stereotypowym dzisiejszym obrazem kolęd polskich.

Muzyka jest ze wszystkich sztuk najbardziej tajemnicza i wyjątkowa, ponieważ posługuje się swoistym, całkowicie niewerbalnym językiem. I właśnie dlatego, że dźwiękami nie możemy wyrazić niczego konkretnego, jest nam tak bardzo potrzebna. Ba, jest niezbędna do przetrwania naszego gatunku. „Dzięki swej sile może się rozszerzać na całe ludzkie istnienie, na wszystkie jego instytucje i nastroje”, przekonują Hans Heinrich Eggebrecht i Carl Dahlhaus w słynnej książce Co to jest muzyka?. Jednak brak konkretnych znaczeń stanowi również o bezradności muzyki, ponieważ „można ją wykorzystywać do wszystkiego, może spełniać wszelkie, zmieniające się funkcje”, dodają niemieccy muzykolodzy. Właśnie owe funkcje oraz samą muzykę bada muzykologia, w tym historia muzyki. Niestety (lub na szczęście) nauka ta jest z góry skazana na niepowodzenie, o ile za cel stawia sobie wytłumaczenie fenomenu muzyki, czy choćby ostateczne zdefiniowanie przedmiotu badań. Nie można bowiem ująć słowami zjawiska od słów tak dalekiego, jak to tylko możliwe (choć przecież często ze słowem współistniejącego). Nie chodzi jednak o cel, lecz o drogę – zgłębianie tajników dzieł muzycznych, ich zapisu, sposobów wykonywania, form i gatunków, rozmaitych kontekstów funkcjonowania muzyki, biografii twórców, powiązań między muzyką a innymi sztukami i sprawami całkiem przyziemnymi. Poznawanie dziejów sztuki dźwięków to wspaniała przygoda intelektualna i emocjonalna. Tajemnicy muzyki z pewnością nie odkryjemy, ale będziemy mogli słuchać jej bardziej świadomie.

Zakres muzycznych możliwości zaistniałych w prawosławiu jest ogromny. Co decyduje o stopniu adekwatności danej konwencji śpiewu cerkiewnego względem liturgii? Jaki typ muzyki i dlaczego mógł stać się właściwy nabożeństwom Wschodniego Chrześcijaństwa? Z jakich przyczyn pozostałe konwencje muzyczne takich możliwości nie posiadają? Odpowiedzi na te i inne pytania, poparte pokaźnym przekrojem przykładów muzycznych, będzie można usłyszeć podczas wystąpienia Łukasza Hajduczeni.

Zaczyna się zwykle niewinnie, od jednego egzemplarza, do którego dołączamy w pośpiechu kolejne z nadzieją na zbudowanie imponującego zbioru. Kolekcje znaczków, rzadkiej urody kamieni, muszli… Próbując i rezygnując, podejmując kolejne wyzwania szukamy tego, co sprawdzi się najlepiej, czego w danym momencie najbardziej potrzebujemy. Zdarza się, że ta potrzeba zostaje z nami na całe życie, stając się naszą wielką miłością i pasją. W moim wypadku jest to kolekcja płytowa, której budowanie (początkowo fantastycznie chaotyczne!), poprowadziło mnie w niedających się przewidzieć kierunkach. Po latach „kolekcjonowania nagrań” zrozumiałam, że dany repertuar, czy kolejne jego interpretacje, są kluczem otwierającym zaskakujące i nowe perspektywy myślenia o muzyce, ludziach, świecie, kulturze i jej zmieniającej się przez stulecia roli. Opowiadając o tych doświadczeniach, chciałabym zaprosić wszystkich, którzy kochają muzykę i są jej ciekawi, do wymiany doświadczeń, ośmielić do szukania własnych dróg i przewodników pozwalających najlepiej korzystać z bogactwa i możliwości, jakie oferuje sztuka słuchania.