LS 2024/25

Boska Liturgia, czyli Liturgia Eucharystyczna, jest ukoronowaniem wszystkich nabożeństw. Eucharystia od zawsze stanowiła w Kościele centrum życia oraz główną oś, wokół której oscylowały pozostałe nabożeństwa. O ile w przypadku wszystkich pozostałych nabożeństw cyklu dobowego do naszych czasów dotrwała tylko jedna forma każdego z nich, o tyle w przypadku Liturgii Eucharystycznej Kościół Wschodni posługuje się kilkoma starożytnymi Liturgiami, z których główną i najczęściej sprawowaną jest Boska Liturgia św. Jana Chryzostoma. Kilka razy w roku sprawuje się także starszą i nieco dłuższą od niej Boską Liturgię św. Bazylego Wielkiego, a w dni powszednie Wielkiego Postu także Liturgię Uprzednio Poświęconych Darów. Raz do roku, w dniu pamięci św. Ap. Jakuba, typikon dopuszcza także sprawowanie jerozolimskiej Liturgii św. Jakuba. W Kościołach Grecji sprawowana bywa także Liturgia Konstytucji Apostolskich.
Na zajęciach omówimy historyczne tło kształtowania się poszczególnych Liturgii, kreśląc między mini bezpośrednie paralele. Zajmiemy się częściami stałymi i zmiennymi, a także różnicami lokalnymi. Poruszymy kwestie teologiczne oraz praktyczne aspekty celebracji.

Liturgia Kościołów Wschodnich wyrasta z liturgicznych tradycji Antiochii, Aleksandrii, Jerozolimy i Konstantynopola. Pierwsze wieki chrześcijaństwa charakteryzują się silnymi tradycjami lokalnymi. Synteza elementów wspomnianych tradycji dokonała się w dominującym w kolejnych wiekach rycie bizantyjskim, który jako „cesarski” zaczyna być powszechny, wypierając lub marginalizując tradycje lokalne. Kierunek jego rozwoju determinuje bogata hymnografia, która z Jerozolimy przenika do Konstantynopola. Różnice w specyfice poszczególnych tradycji powodują ich adaptację do aktualnych potrzeb. Tradycje monastycyzmu pustelniczego aktualizują się trafiając na grunt monastycyzmu miejskiego Konstantynopola. Szczególną rolę w dokonaniu syntezy obydwu rytów odgrywa monaster Studion w Konstantynopolu. Przez kolejne wieki funkcjonują obok siebie dwa ryty – monastyczny i katedralny. Ten drugi zanika wraz ze zdobyciem Konstantynopola przez Turków. Używany w kolejnych wiekach w całym prawosławnym świecie ryt jest rytem monastycznym z pewnymi modyfikacjami. Przekłada się to na dużą ilość nabożeństw cyklu dobowego, dostosowanego do potrzeb i możliwości mnichów żyjących w klasztorach.
Oprócz szerokiego kontekstu historycznego, na zajęciach zajmiemy się omówieniem struktury wszystkich nabożeństw cyklu dobowego, w ich codziennym i świątecznym wariantach. Porównamy najstarszą warstwę tekstów, w której dominują psalmy z późniejszą – hymnograficzną. Dokonamy analizy hymnologicznej poszczególnych gatunków hymnograficznych, zwracając uwagę na ich aspekt teologiczny jak też literacki. Na koniec omówiona zostanie współczesna praktyka liturgiczna Kościoła Wschodniego.

Chcemy dziś wykonywać muzykę praktycznie wszystkich epok – od antyku do współczesności. Jednak im starsza muzyka, tym mniej mamy konkretnych danych o tym, jak ją wtedy wykonywano i jak jej słuchano. W przypadku chorału, który powstawał, rozwijał się, podupadał, a następnie był wskrzeszany na przestrzeni właściwie dwóch tysięcy lat, problem ten wydaje się szczególnie skomplikowany. Nic dziwnego zatem, że mamy dziś bardzo różne, a niekiedy wręcz skrajnie odmienne jego interpretacje. Wykład będzie swego rodzaju vademecum po meandrach interpretacyjnych chorału gregoriańskiego i innych odmian liturgicznego śpiewu kościoła zachodniego.

W jaki sposób słuchać muzycznych opracowań modlitwy brewiarzowej? Na co zwracać uwagę? Jaka jest geneza codziennego oficjum? Jak są zbudowane poszczególne godziny kanoniczne? Czym charakteryzuje się rok liturgiczny i kalendarz? Co to są cykle temporale i sanctorale? A czym różni się cursus świecki od monastycznego? Jakie można wyróżnić elementy praktyki muzycznej Officium Divinum? Co to są i czym się charakteryzują tony psalmowe? Jak można scharakteryzować styl śpiewania Liturgii Godzin dawniej i dziś? To tylko niektóre pytania, na które postaram się odpowiedzieć w sposób jasny i przystępny.

Bibiliografia:
John Harper, Formy i układ liturgii zachodniej od X do VIII wieku, Kraków: Musica Iagellonica, 1997
David Hiley, Chorał kościoła zachodniego, tłum. Maciej Kaziński, Kraków: Astraia, 2019
Jakub Kubieniec, Secundum consuetudinem. Śpiew godzin kanonicznych w średniowiecznej metropolii gnieźnieńskiej, Kraków: Musica Iagellonica, 2013

Czy wsłuchujemy się w dostojną monodię XI-wiecznego Kyrie, czy w wyrafinowane bogactwo pięciu głosów Credo Williama Byrda, czy wreszcie w niekończące się „Dona nobis pacem” z Agnus Dei Mszy koronacyjnej Mozarta – to urzekające nas właśnie piękno kompozycji zostało stworzone dla Mszy świętej, publicznego kultu Kościoła rzymskokatolickiego. Jaka była struktura liturgii na przestrzeni dziejów? Jaką rolę pełniła w niej muzyka? Zapraszam Państwa na wykład wprowadzający w tegoroczną serię „Lekcji słuchania”, pomyślany tak, by pełniej ukazać naturalny kontekst, w którym zrodziły się muzyczne skarby światowej kultury.