Nowy album Oríego Harmelina ukazuje właśnie te dwa, równorzędne oblicza teorby. Z jednej strony usłyszymy transkrypcję utworu solowego pierwotnie napisanego na inny instrument – suity wiolonczelowej J.S. Bacha – gdzie teorba przejmuje funkcję zarówno melodyczną, jak i harmoniczną. Z drugiej strony album będzie zawierał kompozycje pisane z myślą o teorbie jako instrumencie solowym – utwory Kapsbergera i de Visée. Usłyszymy zatem wszechstronność teorby, która potrafi brzmieć raz intymnie i lirycznie, innym razem potężnie i z rozmachem.

Chronologicznie pierwszą pinezką na tej barokowej mapie Europy są Włochy i postać Giovanniego Girolamo Kapsbergera (ok. 1580–1651). Ten urodzony prawdopodobnie w Wenecji kompozytor austriackiego pochodzenia zapisał się w historii jako jeden z pionierów teorby. Nazywany bywał „Niemcem od teorby” – jako wirtuoz instrumentów szarpanych przybył do Rzymu około 1605 roku i szybko zdobył tam sporą sławę. Jego talent ceniono tak wysoko, że jezuicki uczony Atanazy Kircher stawiał Kapsbergera obok samego Monteverdiego jako reformatora muzyki swoich czasów. Twórczość Kapsbergera, pełna polotu i eksperymentów, odegrała istotną rolę w ugruntowaniu pozycji teorby jako instrumentu solowego. Był jednym z pierwszych kompozytorów publikujących zbiory utworów na teorbę – już w 1604 r. wydał w Wenecji Księgę utworów na chitarrone (czyli teorbę), co czyni go prekursorem nowego repertuaru.

Na płycie znajdzie się obszerne dzieło de Visée: Suite en La mineur – czyli Suita a-moll na teorbę. Forma suity barokowej⁸ to ciąg stylizowanych tańców różnych charakterów, poprzedzonych często uroczystym preludium. W Suicie a-moll de Visée możemy spodziewać się m.in. kunsztownej Allemande, żywszej Courante, dostojnej Sarabande czy skocznej Gigue – czyli typowego zestawu tańców francuskiej suity. De Visée, publikując swoje dzieła na teorbę i gitarę, dbał o to, by każdy z tych tańców zachował odrębny styl i nastrój, a jednocześnie by całość tworzyła spójny cykl tonalny. Suity te urzekają równowagą pomiędzy melodią a harmonią: teoria francuskiego baroku nakazywała często grę tzw. style brisé, czyli „łamanego stylu” – arpeggiowanie (rozkładania) akordów w celu stworzenia wrażenia większej liczby głosów. Dzięki temu pojedynczy instrumentalista na teorbie mógł zabrzmieć niemal tak rozlegle jak cały zespół kameralny. Suita a-moll to kwintesencja francuskiej elegancji: muzyka jednocześnie intymna i wyrafinowana. W interpretacji Oríego Harmelina usłyszymy zapewne echo wersalskich salonów – w dźwiękach teorby odżyją dawne kontredanse, pałacowe bale i nastrojowe wieczory w królewskich komnatach. W kontekście historii baroku utwór de Visée pokazuje dojrzałą formę suity i bogactwo francuskiej kultury dworskiej, która inspirowała muzyków w całej Europie (także Johanna Sebastiana Bacha).

Nasza podróż po barokowej Europie kończy się w pierwszej połowie XVIII wieku, u schyłku epoki⁹, wraz z muzyką jednego z największych geniuszy w historii – Johanna Sebastiana Bacha (1685–1750). Bach, działający w Niemczech, nie komponował co prawda na teorbę, ale pozostawił utwory na lutnię (m.in. słynne suity i preludia), a wiele spośród jego dzieł solowych na inne instrumenty doczekało się transkrypcji¹⁰ na lutnię czy gitarę. Nic dziwnego – polifoniczne bogactwo i architektura dźwiękowa Bachowskich kompozycji sprawiają, że potrafią one rozbrzmieć pięknie w najrozmaitszych obsadach. Na albumie Oríego Harmelina kluczowym punktem programu jest I Suita wiolonczelowa G-dur BWV 1007 Bacha w opracowaniu na teorbę. To utwór wyjątkowy: pierwotnie skomponowany na wiolonczelę solo, instrument o zupełnie innej specyfice, dzięki transkrypcji zyska niewątpliwie nowe środki wyrazu.

Dlaczego Bach w programie płyty poświęconej teorbie? Jego obecność znakomicie dopełnia koncepcję trzech epok baroku – pokazuje finalny etap rozwoju stylu barokowego, uosabia uniwersalność tej muzyki i wpływy, jakie czerpała ona z wcześniejszych tradycji. Bach inspirował się przecież zarówno muzyką włoską, jak i francuską (znamy jego zamiłowanie do Vivaldiego czy muzyki z Wersalu). W jego suicie tanecznej echa stylu francuskiego splatają się z niemiecką głębią harmoniczną i kontrapunktycznym mistrzostwem. Wykonanie jej na teorbie tworzy symboliczny pomost między Bachowskim geniuszem a dziedzictwem lutnistów barokowych, takich jak Kapsberger czy de Visée. Oto trzy muzyczne światy spotykają się w jednym punkcie za sprawą… instrumentu.

Obcowanie z muzyką sprzed kilku stuleci może wydawać się trudne – zwłaszcza jeśli wyobrażamy sobie, że trzeba mieć do tego specjalistyczną wiedzę albo siedzieć sztywno jak na lekcji historii. Ale wystarczy, że pojawi się artysta taki jak Orí Harmelin – z teorią w jednej ręce, a wrażliwością w drugiej – i wszystko zaczyna brzmieć inaczej. Jego interpretacje są zakorzenione w wiedzy o epoce, ale dalekie od muzealnego podejścia. To muzyka, która nie tylko przetrwała próbę czasu – ona naprawdę ciągle żyje.
Bo barok nie musi być reliktem. Może być czymś bardzo aktualnym – kiedy tylko pozwolimy mu wybrzmieć na nowo. W suicie Bacha granej na teorbie, w szlachetnym francuskim stylu de Visée czy w szalonych pomysłach Kapsbergera słychać emocje, które są zaskakująco współczesne. W każdej interpretacji Oríego ta muzyka dostaje nowy oddech – jakby ktoś otworzył okno w starym pałacu.
Dla nas w Fundacji inCanto ta płyta to coś więcej niż kolejny projekt. To owoc spotkania – przyjaźni, wspólnej fascynacji brzmieniem teorby i przekonania, że tą muzyką warto się dzielić. Chcemy, żeby trafiła nie tylko do znawców, ale też do tych, którzy po prostu szukają czegoś pięknego, głębokiego i prawdziwego.
Wierzymy, że z Waszą pomocą uda się to marzenie zrealizować – i że ta muzyka wybrzmi nie tylko w salach koncertowych, ale też w domach, słuchawkach i sercach. Tak jak wtedy, w cerkwi w Kotani.