Kochani!

Pozdrawiam najserdeczniej z naszego „zabarykadowanego” klasztoru na Łobzowskiej. Ten czas pozwolił, szybciej niż myślałem, wziąć się za pracę przy tegorocznych paschałach. Dla mnie to zaszczyt, ponieważ paschał, w noc Wigilii Paschalnej zajmuje jedno z centralnych miejsc. Postanowiłem napisać choć kilka słów na temat tego, co tegoroczny Paschał prezentuje ikonologicznie.

Przyzwyczailiśmy się wyobrażać sobie Zmartwychwstanie Chrystusa jako figurę Pana wychodzącego z grobu, z uniesioną w geście Victorii prawicą, często stąpającego po kościach lub czaszce Adama, obrazujących śmierć, którą jak „lwa i smoka podeptał”. Taki Chrystus trzyma w ręce chorągiew zmartwychwstania, a dokładnie rzymskie labarum, czyli proporzec wojenny rzymskich legionów (vexillum), niesiony uroczyście przed cesarzem w uroczystych paradach wojennych po odniesionym zwycięstwie. Nasz zmartwychwstańczy herb to nic innego jak labarum, tyle że ze stylizowanym na rybi ogon częścią dolną, co w jakiś sposób przypomina o paschalnej figurze Jonasza.

Prawosławny Wschód, choć zna dobrze obraz samotnie wychodzącego z grobu zmartwychwstałego Chrystusa, nigdy nie przyjął tego typu przedstawieniowego za zasadniczy, ale pozostał wierny „zstąpieniu do Otchłani”, które zresztą, jako dogmat pochodny, znajduje się w Składzie Apostolskim (Symbolu Apostolskim) oraz w IV modlitwie Eucharystycznej także naszego Kościoła.

Na czym polega owa delikatna różnica? Chodzi o aspekt komunionalny Zmartwychwstania Chrystusa. Dla antycznego Chrześcijaństwa Powstanie Chrystusa z martwych to akt solidarności z całą ludzkością. Chrystus stał się wierny człowiekowi przyjmując bez grzechu konieczność śmierci. Dla Ojców ważnym był fakt, że Chrystus nie miał swojego grobu ale musiał go pożyczyć od Józefa z Arymatei, bo na cmentarzu nie ma miejsca dla Boga. Cmentarz w medytacji starochrześcijańskiej to owe biblijne zagajniki, w których skrył się po grzechu przed szukającym go Ojcem Adam. Był przekonany, że właśnie tam Bóg nie odnajdzie go nigdy, bo Boga w śmierci nie ma. Ona jest Jego totalnym przeciwieństwem. Tymczasem Stwórca, szukając swoich dzieci, zstąpił aż w śmierć! Nie po to aby w niej pozostać, ale by wyszarpać z jej szponów całą ludzkość. Dlatego wyjście Zmartwychwstałego Pana z Szeolu, miało zawsze w teologii charakter społeczny, komunionalny, wspólnotowy.

Do czasów renesansu nie znano Chrystusa zmartwychwstającego w pojedynkę, ale zawsze z ludzkością, z Adamem i Ewą, z Janem Chrzcicielem, z Dawidem, Salomonem, Jeremiaszem i Izajaszem. W prostszej wersji ludzkość ta graficznie przedstawiana była pod postacią osoby Adama ubranego w zieleń, czyli kolor ziemi dającej życie (H’Adam – Ziemia). W bujnej teologii syryjskiej antyku chrześcijańskiego Chrystus wręcz zarzuca sobie martwą ludzkość na ramiona, jak zagubioną owieczkę. Stąd jednym z najstarszych typów Zmartwychwstania jest typ Dobrego Pasterza, tak ulubiony i często spotykany na sarkofagach starochrześcijańskich. Wystarczy zobaczyć zbiory Pio Cristiano w Muzeach Watykańskich, aby się o tym przekonać.

Pięknie tą myśl wyraża tekst liturgii maronickiej (syryjskiej) z Wielkiej Soboty:

O Dobry Pasterzu, szukając twojej owieczki uniżyłeś się, wzniesiony zostałeś na drewnie stamtąd, z góry widziałeś, że stała się prochem; zstąpiłeś więc ku niej do wielkiego Szeolu, pochyliłeś się nad prochem, wezwałeś ją swoim głosem, podniosłeś ją, położyłeś ją na ramionach i przywiodłeś ją z powrotem do Nieba.

Podobnymi słowami wyśpiewuje zstąpienie Chrystusa do Szeolu święty diakon Efrem:

Pasterz wszystkiego zstąpił
by szukać Adama, owieczkę która się zagubiła;
na swoich ramionach ją niósł, podnosząc ją.
Stał się ofiarą dla Pana (Ojca) stada.
Błogosławione niech będzie Jego zstąpienie!

/Efrem Syryjski 306 – 373, Inni sulla risurrezione 1, 2./

W innej poezji Efrema gest paschalny schodzącego do Otchłani Chrystusa opisany został takimi słowami:

Miłosierny, wychylając się, ujrzał duszę w otchłani
i znalazł sposób, aby ją podciągnąć.

Chociaż mógł ją ocalić prostym gestem,
w swym dziele przepasał się miłością do niej,
przyodziewając się w człowieczeństwo.

Przyjął jej dziecieństwo, aby doprowadzić ją
do prawdziwego poznania. Grał jej na swej cytrze
pokorne melodie, aby mogła osiągnąć chwałę.

Wzniósł krzyż do nieba, aby dzieci Ewy
mogły powstać i stanąć wobec tego co niebiańskie.

/Efrem Syryjski 306 – 373, Inni sul digiuno 3, 6./

czy:

On powstał i uniósł Adama ku swojej chwale.
Błogosławiony ten, który zstąpił, przyodział się w Adama i wstąpił!

/Efrem Syryjski 306 – 373, Inni sulla verginità 16,9./

czy:

Chrystus przyszedł szukać Adama, który zaginął,
Przyszedł, aby sprowadzić go z powrotem do Edenu
przyodzianego w światłość.

/Efrem Syryjski 306 – 373, Inni sulla verginità 16,9/

Inny wielki Ojciec Kościoła, Maksym Wyznawca (580 – 662), uchodzący za największego mistyka i pisarza chrześcijańskiego siódmego wieku, komentując przypowieść o zabłąkanej owcy (Łk 15, 4-7), wyraził taką myśl:

Tego właśnie człowieka, który jak owca się zagubił, w swojej opatrzności Chrystus, jako Pasterz, szukał i odnalazł, położył go na swoich ramionach i przywiódł go z powrotem do swego stada.

Logos, ten, który jest Mądrością, rozświetlając, na sposób lampy własne ciało w świetle swojej boskiej natury, odnalazł swój pochowany pod namiętnościami obraz, pozbawiony pierwotnego piękna; i z tegoż odnalezienia uczynił powód wielkiej radości.

/Maksym Wyznawca, Problemi 31: PG 91, 1273D/

Tak więc biała sylwetka Zmartwychwstałego przedstawia Go w momencie, w którym unosi się, jak „narciarz” na rozbitych i skrzyżowanych wrotach Otchłani. Otchłań, w smętnych kolorach czerni, popiołu i ciemnego niebieskiego, przyjmuje symboliczną formę sarkofagu. Jest kontrastem wobec świetlistości chwalebnego Chrystusa, czerwieni Jego mandorli i zieleni szat Adama. Wszystko, co otacza Chrystusa przenicowane jest odcieniem złota. Kontrast ten podkreślają także obłe i łagodne gesty sceny górnej.

Czerwień w palecie kolorów sztuki sakralnej i ikony jest kolorem Bóstwa. Zieleń, jak już wspomniałem, to obraz nowego życia Adama. Biel to kolor chwały (obok purpury i złota) i Ducha Świętego. Dlatego właśnie powiewająca ku górze część szaty Chrystusa przyjmuje formę Ducha Świętego, który w Miłosierdziu Ojca przez Syna ożywia Adama – całą ludzkość. Owy fragment powiewającego płaszcza Chrystusa jest też ikonograficznym obrazem jego Boskiej chwały.

Cała ta scena wpisana jest w mandorlę. Mandorla, to forma otrzymana z dwóch nachodzących na siebie okręgów. Okręgi te są symbolem całego Bóstwa i całego człowieczeństwa wcielonego Logosu. Otrzymany w ten sposób kształt migdału, który pojawia się także w herbie zmartwychwstańców, zwiększa głębię swojego koloru z jasnej ku coraz ciemniejsze i nasyconej. W ikonach, nie przez przypadek, jest tych sfer zwyczajowo trzy. W tradycji oznaczało to niepoznawalność Tajemnicy Boga dla człowieka, nieprzeniknioność Misterium Wcielenia. Bóstwo przyjmując w sposób cudowny to, co ludzkie, poprzez człowieczą naturę Wcielonego Słowa zstępuje w obszary śmierci ożywiając wszystko, co zostało stworzone (dogmat chalcedoński: nie może być zbawione to, co nie zostało przyjęte).

Chrystus trzyma w lewej dłoni lancę. Jest Boskim Kawalierem – Rycerzem. Zadaje Śmierci – Otchłani decydującą, śmiercionośną ranę. Dokładnie tak jak w przez cały okres paschalny śpiewają w świątecznym troparze Bizantyjczycy:

Chrystus powstał z martwych, śmiercią śmierć pokonał
i oczekującym w grobach życie podarował.

Nad sceną oczywiście dominuje Krzyż, jako główne narzędzie wygranej bitwy – jest chwalebny, złoty. W niego zostanie wplecionych pięć ran Chrystusa, znaki Jego wiecznej Miłości względem ludzkości. Obok krzyża, jak zwykle, A i Ω.

Ufam, że się Wam ten paschał spodoba. Kiedy minie okres wielkanocny, nie zapominajcie o nim. Zawsze przerażały mnie kościelne zaplecza, gdzie wyrzucano te szczególne świece, trochę jak śmieci. Jest to o tyle smutne, że w czasie Liturgii Paschalnej okadzamy je, oddajemy im cześć podobną do tej, z jaką odnosimy się do Krzyża, Ewangeliarza i ikon. Dokładnie dlatego, że paschał jest woskową ikoną Zmartwychwstałego Chrystusa. Traktowanie paschału w ten sposób może świadczyć, że liturgia przypomina nam bardziej przedstawienie teatralne, w którym wszystko co jest użyte, pełni jedynie rolę rekwizytu.